قطران که به انگلیسی Tar نیز نامیده می‌شود، به گروهی از مواد آلی گفته می‌شود که حالتی غلیظ، چسبناک و به رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه دارند. قطران محصول فرعی فرآیند تجزیه حرارتی (پیرولیز یا تقطیر مخرب) مواد آلی مختلف است. از مهم‌ترین منابع قطران می‌توان به قطران زغال‌سنگ، قطران چوب، قطران حاصل از نفت خام و حتی تورب (ذغال سنگ نارس) اشاره کرد.
به بیان دیگر، هنگامی که موادی مانند چوب یا زغال در غیاب هوا و در دمای بالا سوزانده یا تقطیر می‌شوند، مایعی غلیظ به دست می‌آید که همان قطران است. قطران یک ترکیب شیمیایی واحد نیست، بلکه مخلوطی پیچیده از هزاران ماده مختلف است. بخش عمدهٔ ترکیبات قطران را هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای (PAHها) و ترکیبات فنلی تشکیل می‌دهند
برای مثال، در قطران زغال‌سنگ موادی مانند فنانترن، آسنفتن، فلورن، آنتراسن و پیریدین شناسایی شده‌اند. بسیاری از این ترکیبات در دسته مواد سمی و سرطان‌زا قرار دارند. به همین دلیل است که قطران (به‌ویژه قطران زغال‌سنگ و قطران سیگار) شهرت خطرناکی در سلامت انسان دارد.
از نظر فیزیکی، قطران مایعی چسبناک و سنگین است که در دمای اتاق به آرامی جاری می‌شود و بوی تندی دارد. در گذشته به این ویژگی‌های قطران اصطلاحاً “قیر” نیز گفته می‌شد، اما باید توجه داشت که قطران با قیر تفاوت دارد. قیر معمولاً به باقیماندهٔ سنگین نفت خام (آسفالت) گفته می‌شود، در حالی که قطران محصول تقطیر موادی مانند زغال‌سنگ یا چوب است. با این حال، هر دوی این مواد ظاهری سیاه و چسبناک دارند و گاهی در کاربردهای مشابه به کار رفته‌اند.
فهرست محتوا
ترکیب شیمیایی و انواع قطران
همان‌طور که گفته شد، قطران مخلوطی از ترکیبات آلی گوناگون است. ترکیب دقیق قطران بسته به منبع اولیهٔ آن تفاوت می‌کند:
قطران زغال‌سنگ: از حرارت دادن زغال‌سنگ در غیاب هوا (کربونیزاسیون در دمای حدود 900 تا 1200 درجهٔ سانتی‌گراد) به دست می‌آید. این نوع قطران حاوی هزاران مادهٔ آلی است و حدود نیمی از ترکیبات آن شناسایی شده‌اند. درصد بالایی از این ترکیبات، آروماتیک‌های چندحلقه‌ای (مانند بنزو[a]پایرن) و ترکیبات فنولی هستند که بسیاری از آن‌ها خاصیت سرطان‌زایی دارند.
قطران زغال‌سنگ به خاطر همین ترکیبات خطرناک، توسط سازمان‌های بین‌المللی به عنوان عامل سرطان‌زا برای انسان (گروه 1 IARC) طبقه‌بندی شده است. به عنوان نمونه، مطالعات نشان داده‌اند کارگرانی که در صنایع گاز زغال‌سنگ یا تولید کک در معرض بخارهای قطران بوده‌اند، میزان سرطان ریه در آن‌ها به طور معناداری بیشتر بوده است.
همچنین تماس پوستی طولانی‌مدت با قطران زغال‌سنگ (مثلاً در کاربردهای دارویی قدیمی برای پوست) با بروز سرطان پوست مرتبط دانسته شده است.
قطران چوب: از تقطیر مخرب چوب (معمولاً چوب درختان کاج و دیگر درختان صمغ‌دار) به دست می‌آید. قطران چوب حاوی ترکیباتی مانند ترپن‌ها (روغن تربانتین) و فنل‌ها است و بوی نسبتا مطبوع‌تری نسبت به قطران زغال‌سنگ دارد.
دو نوع اصلی قطران چوب وجود دارد: قطران حاصل از چوب سخت (مانند بلوط) و قطران حاصل از چوب‌های رزینی (مانند کاج) از قطران چوب در گذشته به عنوان نگهدارندهٔ چوب و طناب، آب‌بندی قایق‌ها و کشتی‌های چوبی و حتی به عنوان سوخت استفاده می‌شد.
بخش‌های مختلف قطران چوب را می‌توان تقطیر کرد و موادی مانند چوب‌جوهر (کریوزوت)، روغن‌ها و پیچ (Pitch) به دست آورد که هر یک کاربرد صنعتی خاص خود را دارند.
قطران‌های نفتی و سایر منابع: از تقطیر برخی برش‌های نفت خام یا موادی مانند تورب نیز می‌توان موادی قیرمانند شبیه به قطران به دست آورد
. این مواد نیز غنی از هیدروکربن‌های سنگین هستند. به عنوان مثال قطران نفتی (Residual oil tar) در پالایش نفت به دست می‌آید و در ساخت آسفالت کاربرد دارد، هرچند ترکیب آن با قطران زغال‌سنگ تفاوت‌هایی دارد.
به طور خلاصه، قطران صرف‌نظر از منبع تولید، همواره حاوی ترکیبات آلی سنگین و پیچیده است. این ترکیبات شامل بنزین‌ها، تولوئن، نفتالین، فنانترن، بنزوپیرن، فنول‌ها، آمین‌ها و فلزات سنگین (در مقادیر کم) هستند، وجود همین مخلوط متنوع است که قطران را به ماده‌ای پرخطر برای سلامت تبدیل کرده است که در ادامه به تفصیل به آن می‌پردازیم.
تأثیرات قطران بر سلامت
قطران به دلیل داشتن ترکیبات سمی متعدد، می‌تواند اثرات مخربی بر سلامت انسان داشته باشد. این تأثیرات در کوتاه‌مدت (مانند تحریک و آسیب بافت‌ها) و در بلندمدت (مانند بیماری‌های مزمن و سرطان‌ها) بروز می‌کنند. مهم‌ترین جنبه‌های تأثیر قطران بر سلامت عبارت‌اند از:
۱. سرطان‌زایی:
شاید مشهورترین اثر قطران، خاصیت سرطان‌زایی آن باشد. قطران (صنعتی مانند قطران زغال‌سنگ یا قطران موجود در دود سیگار) شامل ده‌ها ماده سرطان‌زا است. در دود توتون حداقل ۷۰ ماده سرطان‌زا شناسایی شده که بسیاری از آن‌ها در قطران موجودند. بنزو[a]پایرن، یکی از قوی‌ترین مواد سرطان‌زا، در قطران سیگار و زغال‌سنگ یافت می‌شود. ورود این ترکیبات به بدن باعث آسیب DNA و جهش‌های ژنتیکی می‌شود که منجر به تشکیل تومورهای سرطانی می‌شوند.
مصرف سیگار که منبع اصلی مواجهه عمومی با قطران است، عامل ۸۰ تا ۹۰ درصد موارد سرطان ریه است. قطران موجود در دود سیگار همچنین با سرطان‌های دهان، گلو (حنجره)، مری و مثانه مرتبط است. مواجهه شغلی با قطران زغال‌سنگ و مشتقات آن موجب سرطان پوست (به‌ویژه سرطان کیسه بیضه در کارگران صنعت گاز زغال‌سنگ) و سایر سرطان‌ها می‌شود. در مجموع، تماس طولانی‌مدت با قطران ریسک ابتلا به سرطان را به‌شدت افزایش می‌دهد.
۲. مشکلات و بیماری‌های ریوی:
قطران تأثیر مخربی بر دستگاه تنفسی دارد. در دود سیگار، قطران به‌صورت ذرات ریز و چسبناک وارد مجاری هوایی و ریه‌ها می‌شود و به دیوارهٔ نای، نایژه‌ها و بافت ریه می‌چسبد. تجمع این ذرات موجب التهاب و تحریک مزمن دستگاه تنفسی شده و بیماری‌هایی مانند برونشیت مزمن و آمفیزم (تخریب کیسه‌های هوایی ریه) ایجاد می‌کند.
قطران همچنین باعث اختلال در عملکرد مژک‌های تنفسی می‌شود که وظیفهٔ پاکسازی مجاری هوایی از آلودگی‌ها را بر عهده دارند. ترکیبات قطران به همراه سیانید هیدروژن موجود در دود سیگار، این مژک‌ها را فلج می‌کنند. در نتیجه، مخاط و آلاینده‌ها در ریه تجمع می‌یابند و فرد مستعد عفونت‌های مکرر ریوی می‌شود. مواجهه مزمن با قطران باعث بیماری انسدادی مزمن ریوی (COPD) می‌شود که ترکیبی از برونشیت مزمن و آمفیزم بوده و علائمی مانند تنگی نفس، سرفه مزمن همراه با خلط تیره، خس‌خس سینه و کاهش ظرفیت تنفسی دارد.
حتی تماس کوتاه‌مدت با دود غلیظ حاوی قطران نیز می‌تواند باعث سوزش گلو، سرفه، تنگی نفس و تحریک چشم‌ها شود. در افراد مبتلا به آسم یا آلرژی، این تماس می‌تواند واکنش‌ها و حملات بیماری را تشدید کند.
۳. بیماری‌های قلبی و عروقی:
هرچند نیکوتین ماده اصلی اعتیادآور سیگار است، ترکیبات قطران نیز نقش مهمی در آسیب به سیستم قلبی‌عروقی دارند. مصرف سیگار خطر ابتلا به بیماری عروق کرونر قلب را ۲ تا ۴ برابر افزایش می‌دهد. قطران از چند طریق به قلب و رگ‌ها آسیب می‌رساند:
- مونوکسید کربن ناشی از دود جایگزین اکسیژن در خون می‌شود و باعث کاهش اکسیژن‌رسانی به قلب می‌گردد.
- ترکیبات قطران باعث التهاب و آسیب به دیواره رگ‌ها و تشکیل پلاک‌های آترواسکلروز (تصلب شرایین) می‌شوند.
- افزایش غلظت خون و تمایل به لخته‌شدن، خطر سکته‌های قلبی و مغزی را افزایش می‌دهد.
یک‌پنجم مرگ‌های ناشی از دخانیات مربوط به بیماری‌های قلبی است. حتی دود دست‌دوم (دود سیگار دیگران) نیز به دلیل وجود قطران، خطر بیماری قلبی را افزایش می‌دهد.
۴. سایر آثار مضر قطران:
- تیرگی و لکه شدن پوست، دندان‌ها، ناخن‌ها و لب‌ها
- کاهش حس چشایی و بویایی به دلیل آسیب گیرنده‌های مربوطه
- آسیب به تارهای صوتی و حنجره
- پیری زودرس پوست، تخریب کلاژن و ایجاد چین و چروک
- آسیب به فولیکول‌های مو و افزایش ریزش مو
- تضعیف سیستم ایمنی، افزایش خطر ابتلا به عفونت‌ها و کاهش سرعت بهبودی
به‌طور خلاصه، قطران ماده‌ای سمی با اثرات چندگانه است که سلامت تمامی سیستم‌ها و اندام‌های بدن را به‌شدت تهدید می‌کند.
قطران در سیگار و دخانیات
یکی از شناخته‌شده‌ترین موارد قطران، قطران سیگار است. هنگام بررسی مضرات سیگار معمولاً سه جزء خطرناک مورد توجه قرار می‌گیرند: نیکوتین، قطران و منوکسید کربن. در این بخش به‌طور خاص به رابطهٔ قطران با دخانیات می‌پردازیم:
قطران سیگار چیست و چگونه تولید می‌شود؟
هنگام سوختن توتون سیگار، بیش از ۵۰۰۰ نوع مادهٔ شیمیایی آزاد می‌شود. دود سیگار ترکیبی از فاز گازی (شامل گازهای سمی مانند منوکسید کربن، آمونیاک، فرمالدهید و سیانید هیدروژن) و فاز ذره‌ای است. در فاز ذره‌ای دود، نیکوتین و مجموعه‌ای از مواد جامد ریز وجود دارند که روی هم قطران (Tar) یا “مادهٔ حاصل از احتراق توتون” نامیده می‌شوند. قطران همان مادهٔ قهوه‌ای چسبناکی است که از سوختن تنباکو حاصل شده و وارد ریه فرد سیگاری می‌شود. اگر یک فیلتر یا سطح صاف را در مسیر دود سیگار قرار دهیم، لایه‌ای قهوه‌ای-سیاه و چسبناک از قطران بر جای می‌ماند. رنگ و بوی متمایز دود سیگار نیز تا حد زیادی به خاطر قطران است.
قطران در انواع دخانیات:
همهٔ محصولات دخانی سوختنی (سیگار، سیگاربرگ، پیپ، تنباکوی قلیان و تنباکوی دستی) قطران تولید می‌کنند. تصور اینکه قلیان به دلیل عبور دود از آب قطران کمتری دارد اشتباه است؛ دود هر مادهٔ آلی در حال سوختن دارای قطران است.
مقدار قطران در سیگارهای مختلف:
میزان قطران استنشاق‌شده به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله نوع توتون، وجود فیلتر، نحوهٔ پک زدن و تعداد دفعات. در گذشته، میانگین قطران هر سیگار حدود ۳۰ میلی‌گرم بود که امروزه این میزان در اروپا طبق استاندارد اتحادیه اروپا به کمتر از ۱۰ میلی‌گرم کاهش یافته است. با این حال، کاهش قطران به معنای بی‌خطر بودن سیگار نیست. حتی سیگارهایی که اصطلاحاً کم‌قطران یا سبک نامیده می‌شوند نیز حاوی مواد سرطان‌زا و سمی فراوانی هستند. تحقیقات نشان داده که افراد معمولاً برای جبران نیکوتین کمتر، پک‌های عمیق‌تر و بیشتری می‌کشند.
مطالعات نشان داده‌اند سیگارهای کم‌قطران ممکن است الگوی سرطان ریه را تغییر دهند و هیچ سیگاری واقعاً سالم‌تر از دیگری نیست. از این رو، تولیدکنندگان مجاز نیستند از عناوینی مانند “Light” یا “کم‌قطران” استفاده کنند.
عملکرد فیلتر سیگار در کاهش قطران:
فیلتر سیگار که معمولاً از استات سلولز ساخته می‌شود، برای جذب ذرات بزرگ‌تر قطران و نیکوتین طراحی شده است. با این حال، قطران و نیکوتین به راحتی از فیلتر عبور کرده و وارد ریه‌ها می‌شوند. در نتیجه، فیلترها فقط مقدار کمی از قطران را حذف می‌کنند و نمی‌توانند مضرات سیگار را به‌شدت کاهش دهند.
قطران در سیگاربرگ، پیپ و قلیان:
در سیگار برگ و پیپ، به دلیل نبود فیلتر، تودهٔ بیشتری از قطران وارد دهان و ریه می‌شود و خطر سرطان دهان و زبان را افزایش می‌دهد. در قلیان نیز، با وجود عبور دود از آب، به دلیل طولانی‌تر بودن زمان مصرف، مقدار زیادی قطران وارد ریه‌ها می‌شود.
دخانیات بدون دود (مثل تنباکوی جویدنی یا انفیه) مستقیماً قطران تولید نمی‌کنند چون احتراق ندارند؛ اما هر مصرف تنباکو همراه با سوزاندن موجب تولید قطران و مواجهه بدن با آن می‌شود.
به طور خلاصه، هر نوع مصرف تنباکو که با سوزاندن همراه باشد، منجر به تولید قطران و در معرض قرار گرفتن بدن با این ماده سمی می‌شود.
تاریخچه و کاربردهای قطران در صنایع
قطران علاوه بر نقش منفی در سلامت انسان، در طول تاریخ کاربردهای مفیدی نیز برای بشر داشته است. پیش از آنکه خطرات قطران شناخته شود، انسان‌ها از خواص شیمیایی و فیزیکی آن در صنایع مختلف بهره‌برداری می‌کردند. در این بخش مروری داریم بر تاریخچهٔ استفاده از قطران و کاربردهای صنعتی آن:
کاربردهای باستانی و سنتی:
شواهد تاریخی نشان می‌دهد انسان‌ها از هزاران سال پیش از قطران استفاده می‌کرده‌اند. در تمدن‌های باستانی خاورمیانه، از نوعی قیر طبیعی (مشابه قطران نفتی) برای عایق‌کردن قایق‌ها و ظروف استفاده می‌شد. حتی در داستان‌های کتاب مقدس آمده که حضرت نوح برای آب‌بندی کشتی خود از قطران یا قیر استفاده کرد. همچنین از صمغ و شیرهٔ برخی درختان (نوعی قطران طبیعی) برای چسباندن ابزار سنگی به دسته‌ها استفاده می‌شد.
آب‌بندی کشتی‌ها و سازه‌ها:
در دوران تاریخی (قرون وسطی و بعد)، قطران چوب به‌طور گسترده‌ای در صنعت کشتی‌سازی کاربرد داشت. دریانوردان برای ضدآب کردن بدنهٔ کشتی‌های چوبی و جلوگیری از پوسیدگی، آن‌ها را با لایه‌ای از قطران می‌پوشاندند. به ویژه در شمال اروپا (اسکاندیناوی و روسیه)، تولید قطران کاج (قطران استکهلم) به صنعتی پررونق تبدیل شد. همچنین برای آب‌بندی بام‌های چوبی کلیساها و خانه‌ها از قطران استفاده می‌شد.
تولید طناب و محصولات چوبی مقاوم:
طناب‌های کنفی را در قطران داغ فرو می‌بردند تا ضدآب و مقاوم شوند (طناب قطرانی). همچنین پارچه‌های کتانی را با قطران آغشته کرده و برای آب‌بندی درزهای کشتی‌ها استفاده می‌کردند. ابزارهای چوبی (بشکه‌ها، سطل‌ها، تیرها) نیز با لایه‌ای از قطران پوشانده می‌شدند تا عمر طولانی‌تری داشته باشند.
استفاده‌های پزشکی و بهداشتی:
در طب سنتی، قطران به دلیل خاصیت ضدقارچی و ضدمیکروبی کاربرد داشت. در کشورهایی مثل فنلاند، قطران کاج برای درمان زخم‌ها و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شد. در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ نیز قطران زغال‌سنگ در درمان بیماری‌های پوستی مثل اگزما و پسوریازیس به کار می‌رفت. امروزه نیز شامپوها و صابون‌های ضدشوره گاهی حاوی قطران زغال‌سنگ هستند، هرچند کاربرد آن به دلیل خطرات سرطان‌زایی محدود شده است.
انقلاب صنعتی و شیمی قطران:
در میانهٔ قرن ۱۹، قطران زغال‌سنگ نقش کلیدی در توسعهٔ صنعت شیمیایی ایفا کرد. آنیلین استخراج‌شده از قطران، اساس ساخت اولین رنگ مصنوعی شد. ده‌ها ترکیب ارزشمند مانند فنول، بنزن، تولوئن و نفتالین از قطران استخراج شده و به عنوان مواد اولیه در صنایع پلاستیک، داروسازی، رنگ‌سازی و عطرسازی مورد استفاده قرار گرفتند. حتی قیر جاده‌ها (تَرماک) از قطران ساخته شد.
کاربردهای نوین:
امروزه قطران و مشتقات آن همچنان کاربردهایی دارند. قطران زغال‌سنگ در صنایع فولاد و آلومینیوم (ساخت الکترودهای کربنی)، محافظت از چوب (تراورس راه‌آهن و تیرهای برق) و تولید دوده صنعتی (کربن بلک) در لاستیک‌سازی استفاده می‌شود. قطران چوب نیز در نگهداری قایق‌های چوبی سنتی و صنایع‌دستی کاربرد دارد.
به طور خلاصه، قطران یک مادهٔ باستانی با کاربردهای متنوع صنعتی و سنتی است. با این حال، امروزه استفاده از آن به دلیل خطرات سلامتی، تحت مقررات ایمنی سخت‌گیرانه انجام می‌شود.
مشکلات و عوارض طولانی‌مدت قطران بر بدن
تا اینجا دربارهٔ بیماری‌ها و اثرات قطران بر سلامت صحبت کردیم. در این بخش به طور مشخص‌تر بررسی می‌کنیم که مواجههٔ طولانی‌مدت بدن با قطران چه پیامدهایی دارد و چه تغییراتی در بدن ایجاد می‌کند. بسیاری از این عوارض ناشی از مصرف مستمر دخانیات (به ویژه سیگار کشیدن طولانی‌مدت) یا مواجههٔ شغلی با قطران هستند:
تجمع قطران در ریه‌ها (ریهٔ سیاه): یکی از پیامدهای بارز مواجههٔ مزمن با قطران، رسوب آن در بافت ریه است. ریه‌های افراد سیگاری سنگین پس از سال‌ها استعمال، به رنگ خاکستری یا سیاه در می‌آیند. این رنگ ناشی از تجمع قطران و ذرات دود در ریه است. تجمع قطران در دیوارهٔ راه‌های هوایی و کیسه‌های هوایی، تبادل گازها را کاهش داده و باعث سفتی بافت ریه می‌شود. سیستم ایمنی بدن در پاسخ به این مواد خارجی فعال شده و التهاب مزمن به وجود می‌آورد که بافت سالم ریه را به بافت فیبروزی تبدیل می‌کند. نتیجه نهایی این فرایند آمفیزم است که به تنگی نفس شدید و نارسایی تنفسی منجر می‌شود. این بیماری به تدریج ایجاد می‌شود و عموماً غیرقابل برگشت است.
از کار افتادن مکانیسم‌های پاکسازی طبیعی ریه: همان‌طور که اشاره شد، قطران باعث فلج شدن مژک‌های تنفسی می‌شود که وظیفهٔ پاکسازی ذرات و مخاط را دارند. با از بین رفتن این مکانیسم طبیعی، مخاط غلیظ و تیره‌رنگ در ریه‌ها تجمع می‌یابد و فرد ناچار به دفع آن‌ها از طریق سرفه‌های مکرر (خلط سیگاری‌ها) می‌شود. در برخی افراد این مکانیسم دفاعی نیز به مرور ضعیف شده و مخاط در ریه باقی می‌ماند که خطر عفونت‌های شدید مانند پنومونی (ذات‌الریه) را افزایش می‌دهد.
بروز سرطان پس از یک دورهٔ نهفته: سرطان‌های ناشی از قطران معمولاً بعد از چند دهه مواجهه مداوم ظاهر می‌شوند. سرطان ریه اغلب بعد از ۲۰ تا ۳۰ سال سیگار کشیدن مداوم تشخیص داده می‌شود، زیرا آسیب‌های مولکولی تجمعی ناشی از مواد سرطان‌زا (مانند جهش‌های DNA) به تدریج ایجاد می‌شوند. این دورهٔ کمون طولانی باعث می‌شود افراد خطر را جدی نگیرند، اما باید دانست هر نخ سیگار، به‌طور تجمعی و پنهان به بدن آسیب می‌زند.
مشکلات مزمن حنجره و صدا: رسوب قطران روی تارهای صوتی در بلندمدت باعث تغییر صدا، گرفتگی و خشونت دائمی آن می‌شود. بسیاری از افراد سیگاری قدیمی دچار التهاب مزمن حنجره هستند که می‌تواند به سرطان حنجره و حتی از دست دادن تارهای صوتی منجر شود.
آسیب‌های دندان و لثه: قطران تجمع‌یافته روی دندان‌ها و لثه موجب بیماری‌های پیشرفته لثه (پریودنتال)، عقب‌رفتگی لثه، لق شدن و از دست رفتن دندان‌ها می‌شود. کاهش ایمنی دهانی ناشی از دود سیگار نیز رشد باکتری‌های مضر را افزایش داده و خطر سرطان لثه و مخاط دهان را بالا می‌برد.
تأثیرات قلبی-عروقی مزمن: مواد مضر دود سیگار باعث تشکیل پلاک‌های چربی در دیوارهٔ رگ‌ها (آترواسکلروز) می‌شوند که به مرور باعث تنگی عروق حیاتی می‌شود. نتیجه آن درد قفسه سینه (آنژین صدری)، سکته قلبی، نارسایی قلبی یا مشکلات گردش خون محیطی (مانند لنگش متناوب) است.
عوارض در بارداری: زنان باردار در معرض قطران سیگار (فعال یا غیرفعال) با خطراتی چون کاهش وزن نوزاد هنگام تولد، زایمان زودرس و مشکلات رشدی جنین مواجه هستند. مواد سمی دود سیگار از جفت عبور کرده و می‌تواند به جنین آسیب بزند و ریسک ابتلای کودک به سرطان در آینده را افزایش دهد.
به‌طور خلاصه، عوارض ناشی از قطران، هرچند تدریجی و پنهان هستند، اما در درازمدت می‌توانند به ناتوانی جدی و مرگ زودرس منجر شوند. خوشبختانه، با قطع تماس با قطران (مثلاً ترک سیگار)، بدن تا حد زیادی قادر به ترمیم خود است.
روش‌های کاهش تماس با قطران و محافظت از سلامت
تا اینجا دربارهٔ بیماری‌ها و اثرات قطران بر سلامت صحبت کردیم. در این بخش به طور مشخص‌تر بررسی می‌کنیم که مواجههٔ طولانی‌مدت بدن با قطران چه پیامدهایی دارد و چه تغییراتی در بدن ایجاد می‌کند. بسیاری از این عوارض ناشی از مصرف مستمر دخانیات (به ویژه سیگار کشیدن طولانی‌مدت) یا مواجههٔ شغلی با قطران هستند:
تجمع قطران در ریه‌ها (ریهٔ سیاه): یکی از پیامدهای بارز مواجههٔ مزمن با قطران، رسوب آن در بافت ریه است. ریه‌های افراد سیگاری سنگین پس از سال‌ها استعمال، به رنگ خاکستری یا سیاه در می‌آیند. این رنگ ناشی از تجمع قطران و ذرات دود در ریه است. تجمع قطران در دیوارهٔ راه‌های هوایی و کیسه‌های هوایی، تبادل گازها را کاهش داده و باعث سفتی بافت ریه می‌شود. سیستم ایمنی بدن در پاسخ به این مواد خارجی فعال شده و التهاب مزمن به وجود می‌آورد که بافت سالم ریه را به بافت فیبروزی تبدیل می‌کند. نتیجه نهایی این فرایند آمفیزم است که به تنگی نفس شدید و نارسایی تنفسی منجر می‌شود. این بیماری به تدریج ایجاد می‌شود و عموماً غیرقابل برگشت است.
از کار افتادن مکانیسم‌های پاکسازی طبیعی ریه: همان‌طور که اشاره شد، قطران باعث فلج شدن مژک‌های تنفسی می‌شود که وظیفهٔ پاکسازی ذرات و مخاط را دارند. با از بین رفتن این مکانیسم طبیعی، مخاط غلیظ و تیره‌رنگ در ریه‌ها تجمع می‌یابد و فرد ناچار به دفع آن‌ها از طریق سرفه‌های مکرر (خلط سیگاری‌ها) می‌شود. در برخی افراد این مکانیسم دفاعی نیز به مرور ضعیف شده و مخاط در ریه باقی می‌ماند که خطر عفونت‌های شدید مانند پنومونی (ذات‌الریه) را افزایش می‌دهد.
بروز سرطان پس از یک دورهٔ نهفته: سرطان‌های ناشی از قطران معمولاً بعد از چند دهه مواجهه مداوم ظاهر می‌شوند. سرطان ریه اغلب بعد از ۲۰ تا ۳۰ سال سیگار کشیدن مداوم تشخیص داده می‌شود، زیرا آسیب‌های مولکولی تجمعی ناشی از مواد سرطان‌زا (مانند جهش‌های DNA) به تدریج ایجاد می‌شوند. این دورهٔ کمون طولانی باعث می‌شود افراد خطر را جدی نگیرند، اما باید دانست هر نخ سیگار، به‌طور تجمعی و پنهان به بدن آسیب می‌زند.
مشکلات مزمن حنجره و صدا: رسوب قطران روی تارهای صوتی در بلندمدت باعث تغییر صدا، گرفتگی و خشونت دائمی آن می‌شود. بسیاری از افراد سیگاری قدیمی دچار التهاب مزمن حنجره هستند که می‌تواند به سرطان حنجره و حتی از دست دادن تارهای صوتی منجر شود.
آسیب‌های دندان و لثه: قطران تجمع‌یافته روی دندان‌ها و لثه موجب بیماری‌های پیشرفته لثه (پریودنتال)، عقب‌رفتگی لثه، لق شدن و از دست رفتن دندان‌ها می‌شود. کاهش ایمنی دهانی ناشی از دود سیگار نیز رشد باکتری‌های مضر را افزایش داده و خطر سرطان لثه و مخاط دهان را بالا می‌برد.
تأثیرات قلبی-عروقی مزمن: مواد مضر دود سیگار باعث تشکیل پلاک‌های چربی در دیوارهٔ رگ‌ها (آترواسکلروز) می‌شوند که به مرور باعث تنگی عروق حیاتی می‌شود. نتیجه آن درد قفسه سینه (آنژین صدری)، سکته قلبی، نارسایی قلبی یا مشکلات گردش خون محیطی (مانند لنگش متناوب) است.
عوارض در بارداری: زنان باردار در معرض قطران سیگار (فعال یا غیرفعال) با خطراتی چون کاهش وزن نوزاد هنگام تولد، زایمان زودرس و مشکلات رشدی جنین مواجه هستند. مواد سمی دود سیگار از جفت عبور کرده و می‌تواند به جنین آسیب بزند و ریسک ابتلای کودک به سرطان در آینده را افزایش دهد.
به‌طور خلاصه، عوارض ناشی از قطران، هرچند تدریجی و پنهان هستند، اما در درازمدت می‌توانند به ناتوانی جدی و مرگ زودرس منجر شوند. خوشبختانه، با قطع تماس با قطران (مثلاً ترک سیگار)، بدن تا حد زیادی قادر به ترمیم خود است.
نتیجه گیری پاد24
تولید می‌شود و دارای ترکیبات سرطان‌زا و سمی متعددی است که تأثیرات بسیار منفی و خطرناکی بر سلامت انسان دارد. همان‌طور که در متن‌های قبلی به طور مفصل توضیح داده شد، قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض قطران می‌تواند به آسیب‌های گسترده‌ای در بدن منجر شود.
قطران از چند جهت برای بدن مضر است؛ از جمله مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آن‌ها، سرطان‌زایی است. مواد سرطان‌زا در قطران (مانند بنزو[a]پایرن) باعث آسیب DNA و جهش‌های ژنتیکی می‌شوند که نهایتاً منجر به ایجاد تومورهای سرطانی می‌گردند. سرطان‌هایی مثل سرطان ریه، دهان، گلو، مری و مثانه از شایع‌ترین سرطان‌هایی هستند که با مصرف طولانی‌مدت سیگار و در نتیجه مواجهه با قطران ارتباط مستقیم دارند.
همچنین، قطران با اثرگذاری مخرب بر دستگاه تنفسی، موجب بیماری‌های مزمنی مانند برونشیت و آمفیزم شده و عملکرد طبیعی ریه را به شدت مختل می‌کند. تجمع ذرات قطران در ریه باعث التهاب و اختلال در مکانیسم‌های دفاعی ریه می‌شود که فرد را در معرض عفونت‌های تنفسی و نارسایی مزمن ریوی قرار می‌دهد.
علاوه بر این‌ها، قطران عوارض جدی بر سیستم قلبی و عروقی نیز دارد؛ این ماده موجب التهاب و آسیب به دیواره رگ‌ها و تشکیل پلاک‌های آترواسکلروز می‌شود که نهایتاً منجر به سکته‌های قلبی و مغزی می‌گردد. همچنین اثرات منفی قطران بر بارداری و رشد جنین اثبات‌شده است؛ قرارگیری در معرض قطران طی دوران بارداری باعث تولد نوزادانی با وزن کمتر، زایمان زودرس و افزایش خطر سرطان در دوران کودکی می‌شود.
